- Η Φοιτητική Λέσχη της Φανταστικής Λογοτεχνίας -
Ανταπόκριση από το 2ο Μεσαιωνικό Φεστιβάλ Ανδραβίδας
του Σταμάτη Μαμούτου
Την προηγούμενη Παρασκευή ζήσαμε μια μαγική
νύχτα στην Ανδραβίδα. Η Οργανωτική Ομάδα του Μεσαιωνικού Φεστιβάλ Ανδραβίδας
εργάστηκε φέτος άψογα, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η ενδιαφέρουσα αυτή εκδήλωση. Ο Γιάννης στην διαχείριση της σελίδας στο facebook, ο Δημήτρης στην δημιουργία
των αφισών της εκδήλωσης, ο Θοδωρής Λεμποτέσης ο οποίος σήκωσε το βάρος εργασιών
που απαιτούνταν στην Ανδραβίδα, ο Γιώργος Βέρριος, ο Σάκης Μαράκας που με
υπομονή παρείχε υποδειγματική ηχοληψία και φωτισμό και, ασφαλώς, ο Τάκης
Δρακόπουλος, ο οποίος ως πρόεδρος του συμβουλίου της τοπικής κοινότητας έκανε
το παν ώστε να εξασφαλιστούν οι χορηγίες για την διαμονή των αναβιωτών και των
μουσικών, αξίζουν συγχαρητήρια. Ασφαλώς θερμές ευχαριστίες οφείλουν άπαντες οι
εμπλεκόμενοι στα οργανωτικά ζητήματα του Φεστιβάλ στον κύριο Κοντάρη καθώς και
στους υπόλοιπους φίλους που συνέβαλαν ώστε να καλυφθεί μέρος των εξόδων της
διοργάνωσης.
Η δομή του φετινού Φεστιβάλ ήταν παρόμοια με
εκείνη της περυσινής διοργάνωσης, αλλά με περιεχόμενο περισσότερο
επεξεργασμένο. Σε αυτό βοήθησε η παρουσία επιπλέον συμμετεχόντων, όπως ο
ισορροπιστής κρυστάλλων Ιανός, η χορεύτρια Βικτωρία (Alumitiv) που έδωσε παράσταση με φωτιές
και ο ηθοποιός Δημήτρης Τσικριτέας. Σημαντική διαφορά σε σχέση με την
προηγούμενη χρονιά ήταν το δέσιμο ανάμεσα στο συγκρότημα folk μεσαιωνικής
μουσικής Solatas με
την ομάδα αναβίωσης μεσαιωνικών δρώμενων Griffin. Στην ουσία οι Griffin, πέρα από την ανεξάρτητη
παρουσία τους στο 2ο Μεσαιωνικό Φεστιβάλ Ανδραβίδας, λειτούργησαν ως
θίασος μικρών χορευτικών και θεατρικών παραστάσεων που συνόδευαν επιμέρους
τραγούδια των Solastas,
δίνοντας την αίσθηση ότι παρακολουθούσαμε ζωντανά video clips. Ενώ τέλος, ο Ισίδωρος Πάτερος,
τραγουδώντας μελοποιημένα μέρη του Ερωτόκριτου, έγινε ήδη από τις πρόβες ένας
από τους αγαπημένους τραγουδιστές των θεατών του Μεσαιωνικού Φεστιβάλ
Ανδραβίδας.
Καθώς ο ήλιος άρχισε να δύει οι εκθέτες του φετινού φεστιβάλ πήραν θέση στα τραπέζια που βρίσκονταν γύρω από το σιντριβάνι της κεντρικής πλατείας. Ο Αντώνης Σιδέρης έδωσε την ευκαιρία στους θεατές να δουν και να αγοράσουν βιβλία του παλαιότερου εν ενεργεία ελληνικού εκδοτικού οίκου. Ο Σπύρος και η Χρύσα, με τα comics του σχήματος byzantine tales, μας έδωσαν την ευκαιρία να θαυμάσουμε και να προμηθευτούμε τις εικονογραφημένες νουβέλες που κυκλοφορούν. Ο Σταμάτης Βαρσάμος έστησε και φέτος τον υπέροχο πάγκο του με τα πουγκιά που περιλαμβάνουν κοσμήματα με σχέδια εμπνευσμένα από τους κόσμους της λογοτεχνίας του φανταστικού.
Οι εκδόσεις Talbot Epic Press παρουσίασαν βιβλία επικής φανταστικής λογοτεχνίας που έχουν κυκλοφορήσει στην αγγλική γλώσσα ενώ ένας συνεργάτης του Βασίλη συμμετείχε στην παρέλαση της πομπής έναρξης του φεστιβάλ, καθώς έφερε ενδυμασία μεσαιωνικού πολέμαρχου.
Στην πομπή έναρξης συμμετείχε και ο Αντώνης Παλαιολόγος, με στολή Ιωαννίτη ιππότη, συνοδευόμενος από τον μικρό του γιο. Ο Αντώνης και η σύζυγός του εξέθεταν προϊόντα της οικογενειακής τους εταιρίας κατασκευής χειροποίητων δώρων που φέρει την ονομασία Δωρομπαούλο. Στον πάγκο του Δωρομπαούλου πωλούνταν, πέρα από χειροποίητα κοσμήματα, μεταλλικά και ξύλινα σπαθιά καθώς και μεσαιωνικού τύπου κράνη που έχει κατασκευάσει ο Αντώνης.
Τέλος μαζί μας ήταν για μια ακόμη φορά ο
Λάζαρος με έναν συνεργάτη του από τον σύλλογο φίλων του παλιού και αγαπημένου
επιτραπέζιου παιχνιδιού «Κάστρα και Πολιορκητές». Ορδές πιτσιρικάδων
ευχαριστήθηκαν διαδοχικές πολιορκίες από το απόγευμα μέχρι τα μεσάνυχτα στην
πλατεία της Ανδραβίδας.
Ώσπου έφτασε η στιγμή να ξεκινήσει το
φεστιβάλ με την καθιερωμένη πομπή των ιπποτών. Οι αναβιωτές των ομάδων Griffin και Ritter, ντυμένοι στα μεσαιωνικά τους ρούχα και
φορώντας πολεμικές εξαρτύσεις, ξεκίνησαν την πορεία τους από τον αρχαιολογικό
χώρο του γοτθικού ναού της Αγίας Σοφίας προς την κεντρική πλατεία της
Ανδραβίδας. Στην κεφαλή της πομπής βρίσκονταν τα μέλη των Solastas, με τον Ορέστη Γαργουλάκη
στην γκάιντα και τον Ηλία Πατρινό στα κρουστά να δονούν την ατμόσφαιρα με
μεσαιωνικούς ρυθμούς. Προπορευόταν ο ισορροπιστής κρυστάλλων Ιανός που,
φορώντας βυζαντινή εσθήτα την οποία μας παραχώρησε ευγενικά ο Στάθης Αρβανίτης, πραγματοποιούσε ισορροπιστικές τεχνικές
με φλεγόμενο κοντάρι.
Όταν η πομπή έκανε τον γύρο της πλατείας
ανέβηκε στην σκηνή ο εξάδελφός μου Γιώργος Βέρριος, εκπροσωπώντας την Ομάδα
Οργάνωσης του Μεσαιωνικού Φεστιβάλ. Ο Γιώργος, ως αρχαιολόγος, καλωσόρισε τους
θεατές και κήρυξε την έναρξη του δεύτερου Μεσαιωνικού Φεστιβάλ της Ανδραβίδας.
Έπειτα κάλεσε στην σκηνή τον γραφίστα που σχεδίασε δωρεάν τις αφίσες του
φεστιβάλ Δημήτρη Ραχούτη και τον πρόεδρο του συμβουλίου της τοπικής κοινότητας
Τάκη Δρακόπουλο. Αφού απεύθυναν έναν χαιρετισμό στους εξακόσιους θεατές που
είχαν γεμίσει τα καθίσματα μπροστά από την σκηνή και τα τοποθετημένα
περιμετρικά τραπέζια των γύρω καταστημάτων, οι τρεις τους με κάλεσαν
προκειμένου να συζητήσουμε για τον μεσαίωνα και την ιστορική σημασία της
Ανδραβίδας ως μεσαιωνικής πόλης. Η συζήτηση είχε διάρκεια περίπου είκοσι
λεπτών. Προσπάθησα να βοηθήσω τους θεατές να συγκροτήσουν το πλαίσιο εντός του
οποίου θα λάμβαναν χώρα τα δρώμενα και να διευκρινίσω την κεντρική ιδέα του φεστιβάλ,
καθώς και άλλες απορίες που εκφράστηκαν.
Εφόσον το περίγραμμα του πλαισίου
σχηματίστηκε είχε φτάσει και η ώρα της δράσης. Οι Griffin ανέβηκαν
στην σκηνή και μας εισήγαγαν σε μια θεαματική επίδειξη τεχνικών μεσαιωνικής
σπαθασκίας. Ο Θανάσης, ο Γιώργος και ο Παναγιώτης έδειξαν στην πράξη τι
πραγματικά σημαίνει κόψη του ατσαλιού.
Μετά την επίδειξη των Griffin ακολούθησε
ένα σύντομο χορευτικό πέρασμα της Alumitiv με την συνοδεία της γκάιντας του Ορέστη. Η
Βικτωρία με την εντυπωσιακή σωματική ελαστικότητα και την goth αισθητική
παρουσίασε το πρώτο από τα χορευτικά της βραδιάς ανάμεσα σε φωτιές και μου
έφερε στο νου την σκηνή του Σιλμαρίλλιον όπου η Μπέρεν κοίμισε τον Μέλκορ με
τον μαγικό της χορό.
Έπειτα ανέβηκαν στην σκηνή οι Solastas.Η γνωστή folk μπάντα η οποία μας ταξίδεψε με την μαγική φωνή της Λαμπρινής Γιώτη σε ήχους από μεσαιωνικά τραγούδια όλης της Ευρώπης.
Οι Solastas
υποστηρίζονταν
από τους Griffin
σε
αρκετά τραγούδια. Οι Griffin
παρουσίαζαν
χορευτικά, θεατρικά σκετς και επιδείξεις σπαθασκίας στον χώρο που είχε
διαμορφωθεί μπροστά από την σκηνή όσο οι Solastas άπλωναν
τις υπέροχες μεσαιωνικές μελωδίες στον βελουδένιο νυχτερινό ουρανό της
Ανδραβίδας.
Όταν οι Solastas ολοκλήρωσαν το set τους ακολούθησε ένα ακόμα υπέροχο διαδραστικό δρώμενο. Το κείμενό του ήταν βασισμένο σε έναν μύθο διαδεδομένο σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, που στην Ανδραβίδα έχει συνδεθεί με την περίοδο της φραγκοκρατίας.
Πρόκειται για τον μύθο του «Ανήλιαγου», σύμφωνα με τον οποίο κάποτε, στα χρόνια τα παλιά, δυο αρχοντόπουλα έπασχαν από μια σπάνια ασθένεια. Αν τα έβλεπε ο ήλιος θα γίνονταν τα κορμιά τους αγάλματα και θα πέθαιναν. Έτσι, κοιμούνταν την μέρα και ζούσαν την νύχτα. Ο «Ανήλιαγος» και η «Ανήλιαγη» ερωτεύτηκαν κι έφτιαξαν μια υπόγεια στοά που ένωνε το κάστρο της Παλαιόπολης με εκείνο του Χλεμουτσίου, προκειμένου να την διασχίζουν για να συναντούν ο ένας τον άλλο.
Όμως ένα βράδυ οι ερωτευμένοι νέοι
παρασύρθηκαν σε μια βόλτα μακριά από τις αίθουσες του κάστρου και καθυστέρησαν
να επιστρέψουν με αποτέλεσμα ο ήλιος να τους προλάβει και να τους σκοτώσει,
κάνοντας τα κορμιά τους πέτρινα. Αφού πρόσθεσα στον μύθο μια μάχη ανάμεσα σε
αγγέλους του φωτός και σε ιππότες του χάους με διακύβευμα την ψυχή των δυο νέων
απευθύνθηκα στον φίλο από τον θίασο της δημοτικής θεατρικής σκηνής Καλλιθέας,
Δημήτρη Τσικριτέα.
Μέσα σε λίγες ώρες, με πρόβες που έγιναν στα ξενοδοχεία και μετά το μεσημεριανό γεύμα στην Ανδραβίδα, αναβιωτές, μουσικοί και ηθοποιοί οργάνωσαν ένα εντυπωσιακό διαδραστικό δρώμενο το οποίο παρουσιάστηκε μετά το πέρας της εμφάνισης των Solastas.
Καθώς ο Δημήτρης διάβαζε
τον μύθο περιστοιχισμένος από αναβιωτές που κρατούσαν αναμμένους δαυλούς, στο
σημείο που ανέφερε ότι το ερωτευμένο ζευγάρι είχε πιάσει φιλίες με τον
νυχτερινό ουρανό και μάθαινε τα μυστικά του κόσμου από τα άστρα, ο Ιανός
εισήλθε στον χώρο της αφήγησης και άρχισε να πραγματοποιεί εντυπωσιακές
επιδείξεις ισορροπίας με κρυστάλλινες σφαίρες.
Όταν ο Δημήτρης αφηγήθηκε πώς οι δυο «Ανήλιαγοι» εραστές ακολούθησαν το φως των πυρσών για να συναντηθούν μέσα από την υπόγεια στοά που συνέδεε τα κάστρα της Παλαιόπολης και του Χλεμουτσίου, η Βικτωρία Alumitiv εισήλθε στον χώρο της αφήγησης εκτελώντας χορευτικές τεχνικές με φωτιές. Τέλος, κατά την διάρκεια της αφήγησης του πολέμου ανάμεσα στους αγγέλους και τους ιππότες του χάους για την ψυχή των δυο νέων, ο Παναγιώτης από τους Griffin (που υποδυόταν τον μαχητή άγγελο) αντιμετώπισε τον Βασίλη και τον Φαίδωνα από τους Ritter (οι οποίοι υποδύονταν τον ιππότη και τον δήμιο του χάους) σε μια εντυπωσιακή μεσονύχτια μάχη. Κατά την διάρκεια της μάχης επανήλθε στον χώρο της αφήγησης ο Ιανός με ένα φλεγόμενο σπαθί για να βοηθήσει τον Παναγιώτη να νικήσει τους ιππότες του χάους.
Το δρώμενο ολοκληρώθηκε μέσα σε καταιγισμό ενθουσιωδών χειροκροτημάτων. Τα παιδιά προσέφεραν μια εκπληκτική παράσταση, η οποία, ασφαλώς, θα γινόταν ακόμη πιο εντυπωσιακή αν υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες ώστε να εξασφαλίζονταν οι συμμετοχές εγκαίρως και να υπήρχε χρόνος για κάποιες επιπλέον πρόβες.
Ελπίζουμε ότι από το επόμενο φεστιβάλ θα κατανοήσουν εκείνοι
που πρέπει πόσο σημαντική είναι αυτή η εκδήλωση για τον τόπο ώστε να πράξουν τα
δέοντα που θα λύσουν τα χέρια της Οργανωτικής Ομάδας προκειμένου αυτή να
οργανώσει το φεστιβάλ με τον τρόπο που γνωρίζει και στους κατάλληλους χρόνους.
Την εκδήλωση έκλεισε ο Κρητικός βάρδος,
Ισίδωρος Πάτερος. Ο Ισίδωρος αποτελεί έναν από τους πλέον ενδιαφέροντες Έλληνες
τραγουδοποιούς της εποχής μας. Στην μια ώρα που έμεινε στην σκηνή ερμήνευσε δικά
του μελοποιημένα αποσπάσματα του Ερωτόκριτου, μαγεύοντας όσους παρακολούθησαν
το 2ο Μεσαιωνικό Φεστιβάλ Ανδραβίδας. Με την βαθιά αισθαντική του φωνή ο Ισίδωρος
ταξίδεψε την φαντασία μας, μέσω του βελουδένιου αστροκεντημένου ουρανού της
Ανδραβίδας, στον επικό κόσμο του Βιντσέντζου Κορνάρου. Εκεί όπου το λαούτο του
βάρδου διασταυρώθηκε με το σπαθί του ιππότη και το επικό στοιχείο της μάχης
περιέβαλλε τον αγνό νεανικό έρωτα. Ο Ισίδωρος έχει γίνει ήδη ένας από τους
αγαπημένους τραγουδιστές των θεατών του Μεσαιωνικού Φεστιβάλ Ανδραβίδας, καθώς
το ύφος των τραγουδιών του είναι οικείο στα ακούσματα των κατοίκων της
περιοχής.
Μετά το τέλος της εκδήλωσης οι Γιάννης και
Μπάμπης Μαρούδας πραγματοποίησαν heavy
metal πάρτι
σε bar της
πλατείας. Για να ανταποδώσουμε την τιμή φροντίσαμε ώστε να παραβρεθεί στον χώρο
ένας από τους πιονέρους της ελληνικής heavy metal σκηνής. Ο Κωστής Μανόπουλος,
κιθαρίστας των Vice
Human. Ο
Κώστας είπε λίγα λόγια για την ελληνική heavy metal σκηνή
της δεκαετίας του ’80 και μετά από το παρατεταμένο χειροκρότημα των
παρευρισκόμενων metalheads το πάρτι συνεχίστηκε.
Γύρω στις τρεις το πάρτι ολοκληρώθηκε και η
πλατεία της Ανδραβίδας άδειασε. Έμεινα με λίγους φίλους στα καθίσματα των
άδειων καταστημάτων προκειμένου να κάνουμε μια πρώτη αποτίμηση. Η ικανοποίηση
ήταν εμφανής στα πρόσωπα των θεατών που καθ’ όλη την διάρκεια της βραδιάς μας
προσέγγιζαν προκειμένου να μας συγχαρούν. Ο κόσμος ευχαριστήθηκε το φεστιβάλ και
αυτή ήταν η μεγαλύτερη ανταμοιβή μας. Οι καταστηματάρχες ήταν εξίσου χαρούμενοι
γιατί είδαν μετά από καιρό την πλατεία να γεμίζει, κάτι που σημαίνει ότι πήραν μια οικονομική
ανάσα.
Ορισμένοι τοπικοί μικροπαράγοντες, από την
άλλη, ίσως και να μην ενδιαφέρονται τόσο για την δυναμική που αρχίζει ήδη να
προσφέρει στην περιοχή το φεστιβάλ εφόσον δεν εξασφαλίζουν ατομική προβολή ή
άλλα οφέλη. Κάπου εκεί, σε αυτή την τομή, φρονώ ότι πρέπει να σχεδιαστεί η
μακροπρόθεσμη στρατηγική της εκδήλωσης. Ένα πολύ ικανοποιητικό στοιχείο της
φετινής εκδήλωσης ήταν ότι προσέλκυσε θεατές από την Αθήνα, την Πάτρα, τον
Πύργο και παραθεριστές από τις γύρω πόλεις. Οι πιο πολλοί φορούσαν μπλούζες heavy metal συγκροτημάτων
και είχαν σχηματισμένη εικόνα του τι σημαίνει ένα μεσαιωνικό φεστιβάλ.
Αυτή η τάση πρέπει να ενισχυθεί. Η Ομάδα Οργάνωσης πρέπει να εργαστεί μεθοδικά για να την δυναμώσει. Αν αυτό επιτευχθεί οι συμμετέχοντες θα έχουν ένα μεγαλύτερο κοινό το οποίο θα είναι εξοικειωμένο με το θέαμα που προσφέρουν. Επίσης ο ενθουσιασμός των κατοίκων της Ανδραβίδας για το φεστιβάλ της πόλης τους θα συνδεθεί με την αύξηση των ταξιδιωτών. Αυτός ο συνδυασμός φρονώ ότι θα αποτελέσει το απαραίτητο εφαλτήριο για την αισθητική, πολιτιστική και οικονομική ενδυνάμωση της πόλης.
Αρκεί, βέβαια, να καταλάβουν αυτοί που πρέπει την σημασία όλων αυτών που αναλύω για τον τόπο. Σε ό,τι αφορά την Ομάδα Οργάνωσης του φεστιβάλ διακρίνω ετοιμότητα και ικανότητα για να επιτευχθούν μακροχρόνιοι στόχοι. Αν η Ομάδα υποστηριχθεί με τον κατάλληλο τρόπο σε λίγα χρόνια το Μεσαιωνικό Φεστιβάλ Ανδραβίδας θα αποτελέσει εκδήλωση κομβικής σημασίας για όλη την περιοχή.
ΥΓ. Για κακή μου τύχη έχασα το κινητό τηλέφωνο αμέσως μετά το φεστιβάλ, με αποτέλεσμα να απολεσθούν οι φωτογραφίες και τα video της εκδήλωσης που είχα αποθηκευμένα σε αυτό. Γεγονός που με ανάγκασε να χρησιμοποιήσω αρχεία θεατών και φίλων ως συνοδευτικά του άρθρου.
Μερικά από τα παραπάνω videos είναι του κυρίου Θεοχάρη Παπαθανασόπουλου ενώ ορισμένες από τις φωτογραφίες έχουν δημοσιευθεί αρχικά στην ανταπόκριση της Μαρίας Πετρουτσά που αναρτήθηκε στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.mantato.eu/ταξίδι-στο-χρόνο-με-το-2o-mεσαιωνικό-φεστ/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR25-xFb5f5Tt2GXWw1rI1SIPgzhRMw1o19ywORSEyplYsB4I5yRblxgaSM_aem_DmL9wjxasiGWDlV4rQbIjA
Κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο των εκδόσεων Κλέος
Τζων Ράσκιν Παραδοσιοκρατικός Σοσιαλισμός
Συλλογή πολιτικών κειμένων από τα έργα:
Στεφάνι
από αγριελιά, Οι δυο δρόμοι, Ο χρόνος και η παλίρροια, Βέλη κυνηγιού, Fors
Clavigera
μετάφραση Εύα Παναγιωτοπούλου / Αχιλλέας
επιμέλεια Σταμάτης Μαμούτος
Το νέο βιβλίο των εκδόσεων Κλέος φέρει τον
τίτλο Παραδοσιοκρατικός Σοσιαλισμός
και αποτελεί μια συλλογή πολιτικών κειμένων του Τζων Ράσκιν (1819 -1890). Η
συλλογή κειμένων αυτή, σε μετάφραση των Εύας Παναγιωτοπούλου και Αχιλλέα
και σε επιμέλεια του Σταμάτη Μαμούτου, αποτελεί μια σύνοψη της πολιτικής και
οικονομικής σκέψης του Τζων Ράσκιν. Αν λάβουμε υπόψη ότι ελάχιστα έργα του
Ράσκιν κυκλοφορούν μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα, το νέο βιβλίο των
εκδόσεων Κλέος αποτελεί μια απόπειρα εισαγωγής στο σύνολο της πολιτικής και
οικονομικής σκέψης του ρομαντικού διανοητή, καθώς περιλαμβάνει κείμενα από
επιμέρους έργα του.
Μπορείτε να προμηθευτείτε το βιβλίο Παραδοσιοκρατικός Σοσιαλισμός του Τζων
Ράσκιν από τα παρακάτω βιβλιοπωλεία.
Αθήνα
Πολιτεία (Ασκληπιού1-3)
Πρωτοπορία (Γραβιάς 3)
Θεσσαλονίκη
Πρωτοπορία (Λεωφ. Νίκης 3)
Πάτρα
Πρωτοπορία (Γεροκωστοπούλου 31)
Απόσπασμα
από το εισαγωγικό κείμενο του βιβλίου
Ο Ράσκιν έγραψε λογοτεχνικά κείμενα, κριτικά
και πολιτικά δοκίμια. Έδωσε διαλέξεις και υπερασπίστηκε τις ρομαντικές ιδέες σε
μια μεταβατική περίοδο για το ρομαντικό κίνημα. Η εποχή της συγγραφικής του
δραστηριότητας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί εκτείνεται από τα τέλη
της δεκαετίας του 1830 μέχρι και το 1889. Κατά την διάρκεια αυτής της ιστορικής περιόδου
το καπιταλιστικό σύστημα είχε σταθεροποιηθεί και δεν αντιμετώπιζε σοβαρή
αμφισβήτηση ή επικίνδυνους κραδασμούς. Όμως, οι αρνητικές συνέπειες της
επικράτησης του καπιταλισμού είχαν γίνει ορατές στον Ράσκιν.
Ο Ράσκιν έβλεπε τον βιομηχανικό καπιταλισμό
να αναπλάθει, κατ’ εικόνα του, τις πόλεις, την ύπαιθρο και την κοινωνία της Αγγλίας.[1] Για μεγάλο
χρονικό διάστημα ο Ράσκιν ήταν ένας μοναχικός ρομαντικός που ασκούσε δριμεία
κριτική στον φιλελεύθερο καπιταλισμό από την ρομαντικά αντιδιαφωτιστική σκοπιά.
Για τον Ράσκιν η πολιτική πάλη των κομμάτων του βρετανικού πολιτικού συστήματος
ήταν ένα παιχνίδι διαμορφωμένο με τους όρους της αστικής τάξης και των
καπιταλιστών. Καλούσε τους εργάτες να απαξιώσουν ως αίτημα το δικαίωμα ψήφου. Ο
ίδιος δεν ψήφισε ποτέ. Προσπάθησε να βρει εναλλακτικές οδούς για να εκφράσει
τις ιδέες του. Το 1871 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της «Συντεχνίας του Αγίου
Γεωργίου». Ήταν μια ένωση επηρεασμένη από την παράδοση των μεσαιωνικών
συντεχνιών. Οι εταίροι της κατέβαλαν
μέρος των εισοδημάτων τους για να αποκτήσουν αγροτική γη και εργαστήρια,
προκειμένου να υλοποιήσουν τις αρχές της συλλογικής και χειροτεχνικής εργασίας.
Η «Συντεχνία του Αγίου Γεωργίου» άρχισε να λειτουργεί το 1875 αλλά γρήγορα
απογοήτευσε τον Ράσκιν. Μολονότι εργάστηκε συστηματικά για τους σκοπούς της
«Συντεχνίας», αποχώρησε σταδιακά από τις δραστηριότητές της κατά την δεκαετία
του 1880. Ήταν μια προσπάθεια που δεν κατάφερε να εκπληρώσει τις προσδοκίες
του.[2]
Όπως παρατήρησε ο Παναγιώτης Κονδύλης, μια
απ’ τις κεντρικές ιδέες του Ράσκιν ήταν ότι μεταξύ τέχνης και κοινωνίας
υφίσταται μια αναγκαία συνάρτηση. Τόσο η τέχνη είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο
όσο και η κοινωνία, στην ιδανική της περίπτωση, πρέπει να είναι ένα έργο
τέχνης. Αυτό σημαίνει ότι η κριτική της
τέχνης και η κριτική της κοινωνίας είναι όψεις του ίδιου νομίσματος. Στην σκέψη
του Ράσκιν ο άσχημος και υλιστικός κόσμος του φιλελεύθερου καπιταλισμού δεν
επιτρέπει την δημιουργία αληθινής τέχνης. Συνεπώς, η ανάγκη για καλλιτεχνική
δημιουργία πρέπει να προκαλέσει την εξέγερση εναντίον του καπιταλισμού και το
αίτημα για μια νέα εποχή. Η ιδανική κοινωνία είναι μια κοινωνία που
διαμορφώνεται βάσει αισθητικών προτύπων και στηρίζεται σε μια δίκαιη ιεράρχηση.
Ο Ράσκιν συνδύασε τον αντιματεριαλιστικό
Ρομαντισμό, την λατρεία της ομορφιάς, την έμφαση στην καλοσύνη και την
ιεραρχική αντιδημοκρατική οργανική κοινότητα. Συνέδεσε το νόημα της τέχνης με
την βελτίωση της ηθικής, καθώς και με την κριτική της αταξίας του
καπιταλιστικού παρόντος.[3] Ο Ράσκιν αναγνώρισε μια τομή στο διανοητικό
του έργο. Κατά τις δεκαετίες 1840 και 1850 εστίασε στην αισθητική κριτική. Στις
δεκαετίες του 1860, ’70 και ’80 πραγματοποίησε μια στροφή προς την ανάλυση της
πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Η συλλογή δοκιμίων Unto this Last, που άρχισε να κυκλοφορεί
περιοδικά το 1860, αποτέλεσε το σημείο καμπής της στροφής του προς την κοινωνική
κριτική. Ωστόσο η συγκεκριμένη τομή δεν διατάραξε την ενότητα της σκέψης και
του έργου του. Όπως επισημαίνουν οι Löwy και Sayre, «αν και δεν μπορούμε βέβαια
να αρνηθούμε μια εξέλιξη του Ράσκιν σε ένα πλήθος επιπέδων, ούτε την ύπαρξη
παραλλαγών και αντιφάσεων στις θέσεις του, δεν παύει να είναι αλήθεια ότι, μ’
ένα τρόπο θεμελιώδη, ο άνθρωπος και το έργο του παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη
ενότητα».[4]
Ο Ράσκιν διάβασε την ιστορία ως μια σταδιακή
πτώση της ανθρωπότητας από μια αρχική στιγμή πληρότητας. Ως αρχή του τέλους
ερμήνευσε το λυκόφως του Μεσαίωνα ενώ στην Αναγέννηση διέγνωσε την ανάπτυξη της
ματαιοδοξίας των ανθρώπων. Όμως, το οριστικό τέλος επήλθε στην νεωτερικότητα.
«Στο Unto
this
Last […] καταγγέλλει την
οριστική Πτώση των αγγέλων στον αιώνα της «πολιτικής οικονομίας, της βασισμένης
στο εγωιστικό συμφέρον»».[5] Ο Ράσκιν έδειξε να στρέφει τον ρομαντική του
νοσταλγία σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους που αντιπαρέθεσε στην νεωτερική
πραγματικότητα. Θαύμαζε την αρχαία Ελλάδα της ομηρικής εποχής και την Σπάρτη.
Λάτρευε τον γοτθικό μεσαίωνα. Αναπολούσε την αγροτική οικογένεια των συνόρων
ανάμεσα στην Αγγλία και την Σκωτία και τον γοήτευαν οι παλιές πατριές των
ληστών που δρούσαν στα Highlands. Σε
αυτά προσέθετε και την φροντίδα για την διαφύλαξη του πνεύματος της παιδικής
ηλικίας που μπορεί να επιβιώνει στην ψυχή ορισμένων ανθρώπων, το οποίο διατηρεί
στοιχεία της χαμένης πληρότητας.[6] Μέσω μιας
επιλεκτικής χρήσης σημείων του προνεωτερικού παρελθόντος, ο Ράσκιν εστίασε στην
παράδοση για να δείξει ότι εκεί μπορούσαν να βρεθούν οι αρχέγονοι
προσανατολισμοί και το νόημα της ανθρώπινης ζωής που διασαλεύτηκαν σε
ορθολογιστικές περιόδους της ιστορίας και αντιστράφηκαν ολοσχερώς με την
επικράτηση των ιδεών του Διαφωτισμού στην νεωτερικότητα.
Υπάρχουν αποκλίσεις στις προσεγγίσεις της
πολιτικής σκέψης του Ράσκιν. Ορισμένοι τον είδαν ως πρωτοφασίστα, άλλοι ως
υποστηρικτή του κράτους-πρόνοιας, κάποιοι ως φανατικό συντηρητικό ενώ ο Τζωρτζ
Μπέρναρντ Σω ως κομμουνιστή και πρόδρομο του Λένιν.[7]
Πρόκειται για μια αβεβαιότητα η οποία χαρακτηρίζει όλους τους διανοητές που
συνδύασαν τον συντηρητικό εθνικισμό με τον σοσιαλισμό στην πολιτική τους σκέψη.
Ο Ράσκιν συντηρούσε συνειδητά την επαφή της πολιτικής του σκέψης τόσο με τον
συντηρητισμό όσο και με τον σοσιαλισμό. Στην συλλογή κειμένων που φέρει τον
τίτλο Fors
Clavigera, από την οποία
περιλαμβάνονται δύο κείμενα σε αυτή την έκδοση, αυτοπροσδιορίστηκε τόσο ως
ακραίος συντηρητικός όσο και ως ακραίος κομμουνιστής. Διευκρινίζοντας, όμως,
ότι ήταν συντηρητικός όχι όπως οι Τόρηδες, αλλά όπως ο Όμηρος και ο Ουόλτερ
Σκοτ και, ταυτόχρονα, κομμουνιστής όχι όπως οι νεότεροι κομμουνάροι, αλλά όπως
ο Οράτιος και ο Τόμας Μορ. Ο Ράσκιν θεωρούσε ότι ο τυπικός δεξιός συντηρητικός
είναι φοβικός απέναντι στην ανατροπή. Ο ίδιος επιθυμούσε να γίνει καταστροφέας
(τη Νέα Υόρκη θα την κατέστρεφε ευχαρίστως για αισθητικούς λόγους)[8] και ανανεωτής.[9] Ο Ράσκιν
αναζητούσε ένα πολιτικό σχήμα στο οποίο μια μορφή αντικαπιταλιστικού
συντηρητικού εθνικισμού θα συνόδευε μια ιδιότυπη εκδοχή σοσιαλισμού.
Ο Ράσκιν έδειχνε δύσπιστος προς την αστική
δημοκρατία και την αντιλαμβανόταν ως εξάρτημα του φιλελεύθερου καπιταλισμού.
Θεωρούσε ότι η δημοκρατική πρακτική ήταν δύσκολο να αποφέρει μια αποτελεσματική
διοίκηση. Όμως, αναγνώριζε ότι το πατριαρχικό καθεστώς που οραματιζόταν έπρεπε
να βασιστεί σε αξίες ήθους γιατί διαφορετικά θα μετατρεπόταν σε τυραννία. Η
αριστοκρατία του έπρεπε να είναι μια εργαζόμενη αριστοκρατία που τα μέλη της θα
έπαιρναν γη από το κράτος (και όχι κληρονομικά) επειδή θα είχαν αποδείξει ότι
μπορούσαν να την καλλιεργήσουν και να την διαχειριστούν καλύτερα από τους
εργάτες. Το ανώτερο στρώμα της ιεραρχίας θα απαρτιζόταν από κατόχους και
εργάτες γης. Τα βιομηχανικά και τεχνικά επαγγέλματα θα διανέμονταν από το
κράτος στους λιγότερο ικανούς.
Η αρχική ιδέα για την οικονομία και την
παραγωγή που υιοθέτησε ο Ράσκν ήταν αυτή του οργανικού έθνους που ζει ως
συλλογικό σώμα σε συνθήκες κοινοτικής ομοιομορφίας. Πώς, όμως, θα γινόταν
εφικτό να επιτευχθεί αυτός ο εθνικά κοινοτικός βίος σε συνθήκες όπως αυτές της
φιλελεύθερης και βιομηχανικής νεωτερικότητας; Οι ρομαντικοί αντιδιαφωτιστές
αναζήτησαν την απάντηση σε αυτό το ερώτημα με την διαμόρφωση και την υποστήριξη
ενός συντηρητικού σοσιαλισμού. Στον συντηρητικό σοσιαλισμό των ρομαντικών
διανοητών η αυτονομία και η ελευθερία του οικονομικού στοιχείου περιορίζεται.
Το οικονομικό υποτάσσεται στο κοινωνικό και το πολιτικό. Η αγορά παύει να είναι
ελεύθερη και να μετατρέπει την κοινωνία σε εργαλείο της. Καθίσταται αυτό που
ήταν στα αρχαία και τα μεσαιωνικά χρόνια. Μια απλή διεργασία που εξυπηρετεί τις
συναλλαγές των προσώπων.
Στο πλαίσιο μιας ρομαντικής συντηρητικής
πολιτικής οικονομίας η αγορά δεν διαμορφώνει τις συνθήκες της οικονομικής
δραστηριότητας και πολύ περισσότερο δεν καθορίζει την κοινωνική πραγματικότητα.
Τον τελευταίο λόγο για την οικονομία έχει ένας εποπτικός φορέας πατερναλιστικής
εθνικής εξουσίας. Τα μεμονωμένα πρόσωπα και οι εταιρείες που δρουν οικονομικά
δεν ανταγωνίζονται, όπως προϋποθέτει το φιλελεύθερο μοντέλο, αλλά συντονίζονται
άνωθεν. Ενώ και οι κοινωνικές τάξεις δεν συγκρούονται, όπως προϋποθέτει η
μαρξιστική ανάλυση, αλλά συνεργάζονται. Η ιδιωτική ιδιοκτησία δεν καταργείται,
αλλά εποπτεύεται. Η κοινωνική ιεραρχία δεν ισοπεδώνεται, όπως υποστηρίζει ο
κλασικός σοσιαλισμός. Αναδιαρθρώνεται και αποκτά μια νέα μορφή που δεν
βασίζεται στον πλούτο, όπως συμβαίνει στο φιλελεύθερο μοντέλο οργάνωσης της
κοινωνίας, αλλά στην ηθική και πρακτική αξιοσύνη που απορρέουν από ένα έθνος το
οποίο επιτελεί τον ιστορικό του ρόλο σαν οργανικά δεμένη πατριά με όρους
στρατιωτικής κουλτούρας.[10]
Σε αντίθεση με τον συντηρητικό σοσιαλισμό της
ταξικής συνεργασίας εντός ενός πατερναλιστικού εθνικού κράτους, που
οραματίστηκε ο Ράσκιν, το μοντέλο του φιλελεύθερου καπιταλισμού όχι μόνο
υποτάσσει τις κοινωνίες στην υλιστική και διεθνιστική οικονομία της ελεύθερης
αγοράς, αλλά και καθιστά το χρήμα κινητήρια δύναμη της ζωής. Πρόκειται για μια
επιλογή που ανοίγει την θύρα στην εισβολή των πλέον ανίερων δυνάμεων της
ανηθικότητας στην ιστορία. Η επιθυμία συσσώρευσης χρήματος και το βαθύτερο
περιεχόμενο του οικονομικού φιλελευθερισμού, σύμφωνα με τον Ράσκιν,
νομιμοποιούν την κλοπή του κόπου των αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων από την τάξη
των καπιταλιστών και των αριστοκρατών συνεργατών τους.
Ο Ράσκιν, ως ριζοσπάστης συντηρητικός
εκπρόσωπος της ιδεολογίας του ρομαντικού αντιδιαφωτισμού, δεν χαρίστηκε στους
αριστοκράτες της εποχής του που θεώρησε ότι είχαν απαρνηθεί τα ηθικά γνωρίσματα
της πολεμικής τους τάξης και είχαν συμβιβαστεί με την αστική νοοτροπία και την
τεμπελιά. Όπως θα φανεί στα κείμενα που περιλαμβάνει αυτή η έκδοση, ο Ράσκιν
θεωρούσε ότι ο τρόπος που συμπεριφέρονταν οι μεγαλοαστοί και οι συμβιβασμένοι
αριστοκράτες εντός των πλαισίων του βιομηχανικού καπιταλισμού συνιστούσε την
θεσμική νομιμοποίηση της κλοπής του μόχθου των εργατών και των αγροτών.
Η ρίζα του κακού της φιλελεύθερης οικονομίας,
κατά τον Ράσκιν, βρίσκεται στην στρεβλή της αντίληψη για την χρησιμότητα της
οικονομίας. Στον φιλελεύθερο καπιταλισμό ο σκοπός της οικονομίας είναι να
παράγει πλούτο σε νομισματικούς και υλικούς όρους. Πρόκειται για έναν ολικό
αποπροσανατολισμό από τον αληθινό σκοπό της ανθρώπινης ζωής. Σύμφωνα με τον
Ράσκιν η οικονομία θα έπρεπε να είναι ένα ακόμη εργαλείο προκειμένου ο άνθρωπος
να ρυθμίζει με τον καλύτερο τρόπο την καθημερινότητά του στην αέναη προσπάθειά
του να ζήσει έναν ακέραιο βίο. Έναν βίο με υλική επάρκεια αλλά χωρίς υλιστικές
παρεκτροπές.
«Για
τον Ράσκιν στόχος της οικονομικής δραστηριότητας […] είναι […] η παραγωγή όλων
όσων χρειάζεται το σώμα, η ψυχή και το πνεύμα του τέλειου τύπου ανθρώπου».[11] Το
κρίσιμο δεδομένο για την σωστή χρήση της οικονομίας είναι τι θέλουν να πετύχουν
οι άνθρωποι. Αν οι άνθρωποι θέλουν να πετύχουν νομισματικές συσσωρεύσεις και
υλικές απολαβές, σημαίνει ότι έχουν επηρεαστεί από τις λάθος ιδέες του
φιλελευθερισμού και ότι έχουν παρασυρθεί από την ηθική έκλυση του «μαμωνισμού».
Αν, όμως, οι ανθρώπινες σχέσεις οριστούν βάσει ηθικών αξιών και
παραδοσιοκρατικών ιδεών τότε οι τελικοί στόχοι της οικονομικής δραστηριότητας
θα αλλάξουν. «Το κρίσιμο ερώτημα για ένα έθνος δεν είναι πόση εργασία
χρησιμοποιείται αλλά πόση ζωή παράγεται, διότι πιο πλούσιο απ’ όλα είναι το
έθνος που μπορεί να θρέψει τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ευγενών και
ευτυχισμένων ανθρώπων».[12]
Η χρηματική διάρθρωση του καπιταλιστικού συστήματος ήταν, σύμφωνα με τον Ράσκιν, η αιτία μιας ακόμη παθογένειας. Αποσπούσε από το επίκεντρο της οικονομικής ζωής τους προαιώνιους παράγοντες με τους οποίους ήταν συνυφασμένη η ανθρώπινη ιστορία από την αρχαιότητα. Δηλαδή, το έδαφος, τους φυσικούς πόρους και την ανθρώπινη εργασία. Η τεχνολογία έπρεπε να προσαρμοστεί στην ιστορία του ανθρώπου και να ενσωματωθεί σε ένα ηθικά ακέραιο και αισθητικά άρτιο πλαίσιο ζωής. Όχι ο άνθρωπος να εγκαταλείψει τις αξίες ζωής που είχε διαμορφώσει ανά τους αιώνες για να προσαρμοστεί στις τεχνολογικές προόδους, όπως επιδίωκαν οι καπιταλιστές κερδοσκόποι. Η ανθρώπινη εργασία και η επαφή με το έδαφος της γης, η γεωργία και οι αγροτικές δουλειές, σε ένα ιδανικό κράτος έπρεπε να μείνουν στο επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας[13] γιατί εμπεριείχαν ένα ηθικό κέντρο βάρους που απουσίαζε από τον βιομηχανικό καπιταλισμό και την τεχνοκρατική οικονομία.
[1] Michael Löwy-Robert Sayre, Εξέγερση και Μελαγχολία. Ο ρομαντισμός στους αντίποδες της νεωτερικότητας, μτφ. Δέσποινα Καββαδία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1999, σελ. 265.. [2] Ο.π., σελ 294-295. [3] Παναγιώτης Κονδύλης, Συντηρητισμός. Ιστορικό περιεχόμενο και παρακμή, μτφ. Λευτέρης Αναγνώστου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015, σελ.525-526. [4] Michael Löwy-Robert Sayre, Εξέγερση και Μελαγχολία. Ο ρομαντισμός στους αντίποδες της νεωτερικότητας, μτφ. Δέσποινα Καββαδία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1999, σελ. 270. [5] Ο.π., σελ. 276. [6] Ο.π., σελ. 277. [7] Michael Löwy-Robert Sayre, Εξέγερση και Μελαγχολία. Ο ρομαντισμός στους αντίποδες της νεωτερικότητας, μτφ. Δέσποινα Καββαδία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1999, σελ. 273. [8] Παναγιώτης Κονδύλης, Συντηρητισμός. Ιστορικό περιεχόμενο και παρακμή, μτφ. Λευτέρης Αναγνώστου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015, σελ. 529.[9] Ο.π. [10] «[…] ο πλούσιος ή ο εργοδότης πρέπει να εκτελεί την εργασία του παραιτούμενος από ιδιοτελείς στόχους όπως ακριβώς ένας ιερέας ή στρατιώτης. Ο εργάτης λαμβάνει από αυτόν ένα δίκαιο μισθό, δηλαδή λαμβάνει ακριβώς τον ίδιο χρόνο εργασίας και την ίδια εργατική δύναμη που έδωσε ο ίδιος». Παναγιώτης Κονδύλης, Συντηρητισμός. Ιστορικό περιεχόμενο και παρακμή, μτφ. Λευτέρης Αναγνώστου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015, σελ. 528-529. [11] Ο.π., σελ. 528.[12] Ο.π. [13] Ο.π., σελ 531.