Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ

                             Ghost Dog: Ο τρόπος των σαμουράι – ανάλυση της ταινίας

                                                                                                    του Αχιλλέα

 

Εισαγωγή: Ένας Άνθρωπος πέραν του Χρόνου

Το Ghost Dog του Τζιμ Τζάρμους είναι μια ταινία του 1999 που απεικονίζει το περίπλοκο ταξίδι ενός ανθρώπου ο οποίος έχει παγιδευτεί ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους και διαφορετικές εποχές. Ο Φόρεστ Γουίτακερ στον ρόλο του Ghost Dog υποδύεται έναν αφροαμερικανό επαγγελματία δολοφόνο που θέλει να ζει σύμφωνα με τον κώδικα αξιών των σαμουράι. Είναι μια κινηματογραφική απεικόνιση ενός άνδρα που προσπαθεί να χαράξει μια πορεία σε έναν κόσμο που δεν εκτιμά πλέον, ούτε καν αναγνωρίζει, αρετές και συμπεριφορές τις οποίες θεωρεί ο ίδιος ως πολύτιμες. Αυτή η ταινία δεν είναι ένα τυπικό αστυνομικό δράμα. Επιχειρεί να συνδυάσει στο σενάριο τις θεματικές της αποξένωσης, της τιμής και του πνευματικού αγώνα, ενάντια στην αποσύνθεση του νοήματος που έχει επιβληθεί στον μέσο άνθρωπο από τον σύγχρονο κόσμο.

 

Ο σχηματισμός μιας Ταυτότητας: O Ghost Dog ως ένας Ρονίν του Σύγχρονου Κόσμου

Στην καρδιά της ταινίας Ghost Dog, βρίσκεται η αναζήτηση της ταυτότητας του πρωταγωνιστή σε έναν κόσμο χωρίς ρίζες. Ως αφροαμερικανός, οι πολιτιστικοί και προγονικοί δεσμοί του έχουν διακοπεί, αφήνοντάς τον έρμαιο σε μια κοινωνία που δεν προσφέρει καμία γνήσια σύνδεση με το παρελθόν ή το μέλλον. Τα γκέτο της Αμερικής, όπου κατοικεί ο Ghost Dog, απεικονίζονται όχι μόνο ως οικονομικά φτωχά αλλά και ως πνευματικοί χέρσοι όπου η ύπαρξη νοήματος και η αναζήτηση της πνευματικότητας φθείρονται, ή ακόμη και καταστρέφονται πλήρως.

Ως απάντηση σε αυτό το υπαρξιακό κενό ο Ghost Dog υιοθετεί το Χαγκακούρε, το κείμενο συμπεριφοράς των σαμουράι, για ηθική του πυξίδα. Ζώντας βάσει του κώδικα των σαμουράι, ο Ghost Dog «δημιουργεί» μια ταυτότητα, η οποία του επιτρέπει να λειτουργεί δυναμικά και να προσηλώνεται στον σκοπό του. Ο ηθικός του κώδικας του δίνει μια αίσθηση τάξης, πειθαρχίας και εσωτερικής ισορροπίας σε έναν χαοτικό κόσμο. Βέβαια, είναι απαραίτητο να παραμείνουμε στην φράση, «δημιουργεί» μία ταυτότητα. Κάτι το οποίο αποτελεί κανονικότητα τις τελευταίες δεκαετίες στην δύση και είναι, προφανώς, απόρροια των σχιζοφρενικών καιρών μας.

Ο αφροαμερικανός, κεντρικός, πρωταγωνιστής υιοθετεί μία κοσμοθεώρηση που αρέσει σε όλους τους παραδοσιοκράτες. Αλλά αυτό μολονότι οδηγεί σε μια απόφαση που μπορεί να αρέσει σε εμάς τους νεορομαντικούς (την υιοθέτηση της κοσμοθεώρησης του σαμουράι) δεν παύει να προέρχεται από τον μηχανισμό της μεταμοντέρνας αμερικανικής παρακμής. Γιατί μπορεί ο ήρωας της ταινίας να υιοθετεί θέσεις που μας εκφράζουν, όμως ο τρόπος που το κάνει, το λογικό μοντέλο δηλαδή που επιλέγει ο σκηνοθέτης και ο σεναριογράφος, είναι ατομικιστικό και τρόπον τινά νεοφιλελεύθερο. Ο νέγρος κακοποιός ασπάζεται τον κώδικα συμπεριφοράς των Ιαπώνων ιπποτών γιατί σε έναν χαοτικό αμερικανικό κόσμο το άτομο είναι αποκομμένο από κάθε παραδοσιακή ρίζα με αποτέλεσμα να αναζητά μόνο του την κοινωνική του ταυτότητα. Ο έγχρωμος κακοποιός μπορεί να έγινε κάτι συμπαθές σε εμάς αλλά ένα οποιοδήποτε άλλο άτομο μπορεί να γινόταν woke και δικαιωματιστής. Οι ταυτότητες είναι κάτι σαν προϊόντα ενός ραφιού σούπερ μάρκετ που το κάθε μεμονωμένο άτομο δύναται να επιλέγει. Με αυτό τον τρόπο ένας έγχρωμος υιοθετεί την παραδοσιακή κουλτούρα του Ιάπωνα και ένας οποιοσδήποτε άλλος Αμερικανός μπορεί να υιοθετεί οτιδήποτε άλλο επιλέξει ως μεμονωμένο άτομο που ψωνίζει κουλτούρες και ιδέες χωρίς να διαθέτει ρίζες και προγενέστερες, ουσιαστικές (και γιατί όχι προ-εμπειρικές) πνευματικές συνδέσεις με την επιλογή του.

Αυτή η πράξη αυτοδημιουργίας είναι ταυτόχρονα τραγική και ηρωική για τις ανάγκες του σεναρίου. Ο Ghost Dog γνωρίζει ότι η εποχή των σαμουράι έχει περάσει προ πολλού, ότι οι αξίες που αγαπά δεν συμβαδίζουν με τον μεταμοντέρνο κόσμο αλλά και το ότι η «δημιουργία» της «ταυτότητάς» του είναι (και αυτή) απόρροια της εποχής την οποία ο ίδιος μισεί.

Αντιμοντερνισμός και προσέγγιση μιας περασμένης εποχής

Η προσκόλληση του Ghost Dog στον κώδικα των σαμουράι τον φέρνει σε πλήρη αντιπαράθεση με τον κόσμο γύρω του. Το αστικό περιβάλλον στο οποίο ζει έχει ως κύρια χαρακτηριστικά του την άλογη βία, τον μηδενισμό και την βαθιά πνευματική αποσύνθεση. Οι παραδοσιοκρατικές αξίες της τιμής, της πίστης και του σεβασμού, που είναι κεντρικές στην κοσμοθεωρία του Ghost Dog, θεωρούνται αναχρονιστικές και αντιδραστικές σε μια κοινωνία που έχει ασπαστεί τον νομιναλισμό και τον υλισμό.

Μια από τις πιο σημαντικές σκηνές που απεικονίζουν αυτή την σύγκρουση αξιών είναι όταν ο Ghost Dog συναντά δύο λαθροκυνηγούς που μόλις έχουν σκοτώσει μια αρκούδα. Για τον Ghost Dog, η αρκούδα αντιπροσωπεύει μια δύναμη της φύσης που απαιτεί σεβασμό. Η αρκούδα είναι για αυτόν η ενσάρκωση της δύναμης και της αξιοπρέπειας που ο ίδιος φιλοδοξεί να ενσωματώσει στον καθημερινό του βίο. Οι λαθροκυνηγοί ωστόσο, βλέπουν την αρκούδα ως κινούμενο στόχο. Ένα αντικείμενο για την τέρψη της διασκέδασής τους και την εξοικονόμηση κάποιας αμοιβής. Η έλλειψη σεβασμού για τη φύση, και την ίδια τη ζωή, είναι ενδεικτική της ευρύτερης δυσφορίας του Ghost Dog με τον μοντέρνο κόσμο.

Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Φαίνεται ότι ο σκηνοθέτης της ταινίας Τζιμ Τζάρμους έκανε μία δική του παρέμβαση για το πώς θα έβλεπε ένας σαμουράι την φύση. Ένα από τα σημαντικά λάθη του σκηνοθέτη ήταν και το ότι ο Ghost Dog, εάν και θιασώτης της ιαπωνικής κουλτούρας, αναφέρει ότι η «αρκούδα θεωρούνταν ιερό ζώο σε κάποιες κοινωνίες». Κάτι τέτοιο μπορεί να ίσχυε για ορισμένες κοινωνίες, αλλά όχι για τους Ιάπωνες οι οποίοι δεν έχουν σταματήσει να κυνηγάνε την ασιατική μαύρη αρκούδα για την γούνα της και για το κρέας της μέχρι και σήμερα![i] Είναι εμφανές ότι ο σκηνοθέτης δεν μπορεί να αποφύγει τις new age American επιδερμικές οικολογικές και ψευδοπαγανιστικές παρλάτες, τις οποίες ενσωματώνει στον κεντρικό χαρακτήρα της ταινίας ως δήθεν στοιχεία της παραδοσιακής σκέψης.

Η γρήγορη και αποφασιστική εκτέλεση των λαθροκυνηγών από τον Ghost Dog είναι μια πράξη την οποία θεωρεί ηθική. Από μια αντινεωτερική σκοπιά, οι ενέργειές του δεν αφορούν μόνο την τιμωρία των συγκεκριμένων λαθροκυνηγών, αλλά αποτελούν την υπεράσπιση μιας φυσικής (και κατ’ επέκταση ιερής κατά την κόσμοθεασή του) τάξης που οι λαθροκυνηγοί έχουν παραβιάσει. Ο σύγχρονος κόσμος, με την αδιαφορία του για την παράδοση και την εμμονή του για την εμπορικά βάναυση επικυριαρχία της φύσης, απεικονίζεται ως θεμελιωδώς διεφθαρμένος. Οι ενέργειες του Ghost Dog συνθέτουν μια απόρριψη αυτής της διαφθοράς. Η επιβολή ενός ανώτερου ηθικού κώδικα που υπερβαίνει τον ηθικό ρελατιβισμό της σύγχρονης εποχής. Ωστόσο το παραπάνω μήνυμα δίνεται με έναν αδέξιο τρόπο, μέσω των σκηνοθετικών επιλογών του Τζάρμους, καθώς το κυνήγι ήταν αναπόσπαστο κομμάτι κάθε παραδοσιακής (και παραδοσιοκρατικής) κοινωνίας. Το να εκτελεί ένας «σύγχρονος σαμουράι» δύο κυνηγούς για αυτόν τον λόγο (έστω και λαθροκυνηγούς) είναι το λιγότερο αντιφατικό. Αλλά, όπως προαναφέρθηκε, ο νους του μέσου Αμερικανού δυσκολεύεται να διακρίνει το αληθώς παραδοσιακό από την new age ψευτοπαραδοσιακότητα μέρους της μαζικής κουλτούρας.

 

Το Ζεν και το Ζην των Σαμουράι: Η Φιλοσοφία της Γαλήνης

Μια σημαντική πτυχή του χαρακτήρα του Ghost Dog που αξίζει να συζητηθεί είναι η σύνδεσή του με τη φιλοσοφία του Ζεν, η οποία υφαίνεται διακριτικά σε όλη την ταινία. Το Ζεν, με την έμφαση που δίνει στην γνώση του εαυτού, την πειθαρχία και την αποδοχή της εφήμερης παροδικότητας, είναι ένα κρίσιμο συστατικό του κώδικα των σαμουράι που ακολουθεί ο Ghost Dog. Του παρέχει ένα πλαίσιο εντός του οποίου μπορεί να κινηθεί εντός του χαοτικού και συχνά εχθρικού κόσμου στον οποίο διαβιεί.

Το Ζεν διδάσκει τη σημασία του να ζεις πλήρως κάθε στιγμή. Του να αγκαλιάζεις τη ζωή και τον θάνατο ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Αυτή η φιλοσοφία είναι, παραδόξως, εμφανής στην προσέγγιση του Ghost Dog όταν επιτελεί το «έργο» του ως εκτελεστής της μαφίας. Εκτελεί τις αποστολές του με ηρεμία και όντας απόλυτα «παρών» σε κάθε στιγμή της πράξης. Είτε ταΐζει τα περιστέρια του, είτε εκτελεί συμβόλαια θανάτου η συμπεριφορά του είναι κοινή. Η ζωή του, αν και γεμάτη βία, χαρακτηρίζεται επίσης από μια βαθιά αίσθηση γαλήνης —μια γαλήνη που προέρχεται από τη γνώση και την αποδοχή της θέσης του στον κόσμο. Ακόμα κι αν αυτή η θέση τον καθιστά απομονωμένο.

Αυτή η γαλήνη (ή και ακινησία) του Ζεν είναι αυτό που ξεχωρίζει τον Ghost Dog από τους άλλους χαρακτήρες της ταινίας. Ενώ οι μαφιόζοι με τους οποίους αλληλοεπιδρά παρουσιάζονται ως χαώδεις και τελικά άνευ ουσιαστικού σκοπού, ο Ghost Dog είναι μεθοδικός, προσηλωμένος και φορέας ενός ηθικού πυρήνα. Η σύνδεσή του με τη φιλοσοφία του Ζεν του επιτρέπει να διατηρεί μια αίσθηση εσωτερικής ηρεμίας παρά το εξωτερικό χάος του περιβάλλοντός του.

 

Το Χαγκακούρε και το Πνεύμα μιας άλλης Εποχής

Το Χαγκακούρε —που κυριολεκτικά μεταφράζεται ως «Κρυμμένος ανάμεσα στα Φύλλα» ή «Πεσμένα Φύλλα»—είναι το κείμενο των σαμουράι του 18ου αιώνα του οποίου συγγραφέας δεν είναι άλλος από τον Γιαμαμότο Τσουνετόμο. Το Χαγκακούρε αποτελεί ιερό κείμενο για τον Ghost Dog από το οποίο συχνά παραθέτει, και αντλεί, σοφία. Το Χαγκακούρε όντας ένα εγχειρίδιο για τον τρόπο ζωής των σαμουράι, δίνει έμφαση στις αρετές της πίστης, της πειθαρχίας και της ηθικής. Αλλά το κύριο χαρακτηριστικό του Χαγκακούρε δεν είναι το ότι λειτουργεί τόσο ως ένα φιλοσοφικό εγχειρίδιο ζωής, αλλά πολύ περισσότερο ως ένα φιλοσοφικό εγχειρίδιο θανάτου. Το Χαγκακούρε εστιάζει στον θάνατο, ο οποίος για τον σαμουράι δεν αποτελεί τίποτα άλλο πέρα από την άλλη όψη της ζωής.

Ένα από τα σημαντικότερα χωρία του βιβλίου απαγγέλλεται από τον Ghost Dog,

«Λέγεται ότι αυτό που χαρακτηρίζεται ως το «πνεύμα της εποχής» είναι κάτι στο οποίο κανείς δεν μπορεί να επιστρέψει. Το ότι αυτό το πνεύμα σταδιακά αποδυναμώνεται οφείλεται στο ότι ένας κόσμος τελειώνει. Για αυτόν τον λόγο, ακόμη κι αν κάποιος θα ήθελε να επαναφέρει τον σημερινό κόσμο στο πνεύμα μιας εποχής πριν από εκατό ή περισσότερα χρόνια, κάτι τέτοιο δεν θα γινόταν. Επομένως, είναι σημαντικό να γίνεται το καλύτερο που μπορεί να γίνει, σε κάθε εποχή».

Αυτό το χορείο αποτελεί και την ραχοκοκαλιά των κεντρικών νοημάτων και της τραγικότητας του κεντρικού χαρακτήρα της ταινίας. Όλη η ύπαρξη του Ghost Dog είναι μια απόδειξη της αδυναμίας επαναφοράς του παρόντος σε μία πρότερη εποχή. Το πνεύμα της εποχής των σαμουράι, με τους αυστηρούς κώδικες συμπεριφοράς και την έμφαση σε έναν τιμημένο θάνατο, δεν μπορεί να αναβιώσει επακριβώς, σε έναν κόσμο που έχει χάσει κάθε αίσθηση αυτών των αξιών. Η τραγωδία του Ghost Dog είναι ότι ζει ως ένας άνθρωπος με αρχές που ανήκουν σε μια περασμένη εποχή, εντός ενός εχθρικού περιβάλλοντος.Η απόλυτη δέσμευση του Ghost Dog σε αυτές τις αρχές, είναι που τον καθιστά τραγική αλλά συνάμα και ηρωική φιγούρα. Ξέρει ότι δεν συμβαδίζει με το περιβάλλον του, ότι οι αξίες που αγαπά θεωρούνται αναχρονιστικές και ότι ο τρόπος ζωής του είναι τελικά καταδικασμένος. Αλλά αυτή η επίγνωση απλώς εμβαθύνει την αποφασιστικότητά του. Επιλέγει να ζήσει —και να πεθάνει— σύμφωνα με τις ιδέες του.

 

Η Αναγκαιότητα του Θανάτου: Το Ηρωικό Τέλος

Η έννοια του θανάτου είναι κεντρική τόσο στον κώδικα των σαμουράι όσο και στη φιλοσοφία του Ζεν. Ο σαμουράι διδάχθηκε να ζει σαν να ήταν ήδη νεκρός. Να αποδέχεται τον θάνατο ως αναπόφευκτο μέρος της ζωής και να τον αντιμετωπίζει με ηρεμία και αξιοπρέπεια. Για τον Ghost Dog, αυτή η αποδοχή του θανάτου δεν είναι απλώς θεωρητική. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς του. Καταλαβαίνει ότι ο τρόπος ζωής του θα τον οδηγήσει αναπόφευκτα στον θάνατό, αλλά αγκαλιάζει αυτή τη μοίρα με την ίδια ηρεμία και αξιοπρέπεια που φέρει σε όλες του τις πράξεις.

Ο θάνατος του Ghost Dog, από τον «κύριό» του, είναι η τελική επιβεβαίωση της απόλυτης δέσμευσής του στον κώδικα ηθικής των σαμουράι. Σε έναν κόσμο όπου η πίστη σε ανώτερα ιδανικά (ή και ανθρώπους) και η τιμή έχουν χάσει το νόημά τους, ο θάνατος του Ghost Dog είναι μια σπάνια στιγμή ουσιαστικής αυθεντικότητας. Μία στιγμή απόλυτης αυτοπραγμάτωσης. Πεθαίνει όχι επειδή απέτυχε, αλλά επειδή πέτυχε να ζει σύμφωνα με τις αρχές του. Ο θάνατός του δεν είναι ήττα. Είναι το αποκορύφωμα μιας ακέραιης ύπαρξης.

Υπό αυτή την έννοια, ο θάνατος του Ghost Dog αποτελεί και μια ισχυρή κριτική στον σύγχρονο κόσμο. Ο αληθινός ηρωισμός δεν συνίσταται στην επιβίωση με κάθε κόστος, αλλά στο να ζεις και να πεθαίνεις εντός ενός συνόλου αξιών που, επειδή ακριβώς υπερβαίνουν το επιφανειακό, το υλικό και το ανθρώπινο, καθίστανται αρκετές για να δώσεις τη ζωή σου γι' αυτές. Ο θάνατός του πρωταγωνιστή, όπως και η ζωή του, είναι μια δήλωση αντίστασης ενάντια σε έναν κόσμο που έχει ξεχάσει την έννοια της τιμής, της πίστης σε ιδεώδη, αλλά και της ομορφιάς ενός ηρωικού θανάτου.

Το «Ghost Dog: Ο τρόπος των σαμουράι» είναι μια ταινία που προκαλεί τον θεατή να σκεφτεί την αξία του να ζεις με αρχές σε έναν κόσμο που δεν τις αναγνωρίζει πλέον. Μπορεί να πάσχει από συνηθισμένες παθογένειες της επίσημης αμερικανικής κουλτούρας (να παρουσιάζει τον ήρωα έγχρωμο και τους κακούς λευκούς, να μην είναι σε θέση το σενάριο να υπερβεί τα φάλτσα της στρεβλής αμερικανικής αντίληψης επί της ιστορίας και των πραγμάτων κλπ), ωστόσο έχει ένα ενδιαφέρον. Ο κεντρικός πρωταγωνιστής ενσαρκώνει τον αγώνα για τη διατήρηση της εσωτερικής του ολοκλήρωσης, αλλά και του πραγματικού του σκοπού, εντός ενός πλαισίου απόλυτης πολιτιστικής και πνευματικής σήψης. Οι αντιφάσεις του ίδιου, αλλά και της κοσμοθεωρίας του, είναι παραπάνω από εμφανείς, αλλά η προσήλωσή του στον κώδικα των σαμουράι, η σύνδεσή του με τη φιλοσοφία του Ζεν και η τελική του θυσία, χρησιμεύουν ως τροφή για σκέψη.

Η ζωή και ο θάνατος του Ghost Dog είναι μια ισχυρή υπενθύμιση ότι ακόμη και σε έναν κόσμο που μοιάζει άνευ νοήματος, είναι απαραίτητο να διάγει κάποιος τον βίο του με αξιοπρέπεια και πίστη. Τελικά, ο Ghost Dog μπορεί να είναι ένας άνθρωπος έξω από το «πνεύμα της εποχής», αλλά η ιστορία του είναι διαχρονική —μια αντανάκλαση του αγώνα ενός ήρωα για να βρει νόημα και σκοπό στον νεωτερικό χαοτικό κόσμο υποταγμένο στο ωφελιμισμό, τους λογιστικούς υπολογισμούς και στην έλλειψη σταθερών ηθικών αξιών.

 

---

[i] https://www.theguardian.com/world/2023/apr/03/japans-bear-meat-vending-machine-proves-a-surprising-success