Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ

                                     Ο Καρυοθραύστης των Χριστουγέννων

                                                                                            του Σταμάτη Μαμούτου

Όταν κυκλοφόρησε, πριν λίγες μέρες, το τελευταίο βιβλίο των εκδόσεών μας (υπό τον τίτλο Κάρολος Μπωντλαίρ- Sun Knight- Σταμάτης Μαμούτος, Η Ηθική του Παιχνιδιού ενάντια στον κόσμο της νεωτερικότητας) φίλοι που διάβασαν τα συμπεριλαμβανόμενα σε αυτό διηγήματά μου, με ρώτησαν αν με ενέπνευσε η ταινία Jumanji. Η απορία ήταν εύλογη γιατί στο επίκεντρο των τεσσάρων διηγημάτων υφίσταται η ιδέα της μετάβασης σε νοερές διαστάσεις, όπου οι κόσμοι των παιχνιδιών αποκτούν ζωή. Ωστόσο, η απάντηση μου ήταν αρνητική. Όχι, δεν έχω δει καν την συγκεκριμένη σειρά ταινιών.

Ασφαλώς, γνωρίζω την κεντρική ιδέα της ταινίας και μου αρέσει. Αλλά δεν με ενέπνευσε αυτή (ιδίως εφόσον δεν την έχω δει!). Με ενέπνευσε η ρομαντική μου φαντασία. Αν πρέπει αναγκαστικά να αναφέρω μια επιρροή και να αναγνωρίσω σε κάποιον τα πρωτεία αυτής της ιδέας, δεν θα μπορούσα να καταλήξω σε κανέναν άλλο παρά στον Ε.Τ.Α. Χόφμαν. Στον σπουδαίο Γερμανό ρομαντικό λογοτέχνη, που χάρισε στην παγκόσμια λογοτεχνική κληρονομιά αξεπέραστης αξίας κείμενα. Ο Χόφμαν ήταν ο πρώτος που θυμάμαι να γράφει φανταστική λογοτεχνία στην οποία παιχνίδια ζωντανεύουν και λογοτεχνικοί ήρωες εισέρχονται στους μυθικούς τους κόσμους. 

Υποθέτω ότι αρκετοί Έλληνες της εποχής μας έχουν ακουστά ότι ο «Καρυοθραύστης» είναι μια παιδική αφήγηση, η οποία, για κάποιο λόγο, έρχεται στο προσκήνιο τα Χριστούγεννα. Ενδεχομένως να είναι περισσότεροι εκείνοι που γνωρίζουν τον Καρυοθραύστη ως παράσταση κλασικού μπαλέτου του Τσαϊκόφσκι. Αμφιβάλλω, όμως, αν υπάρχουν πολλοί που γνωρίζουν ότι ο Τσαϊκόφσκι μετέφερε στο μπαλέτο του την νουβέλα Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των Ποντικών, την οποία έγραψε ο ρομαντικός λογοτέχνης Ε.Τ.Α. Χόφμαν το 1816. Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των Ποντικών είναι ένα λογοτεχνικό κείμενο στο οποίο τα παιχνίδια, με πρώτο όλων τον πρωταγωνιστή Καρυοθραύστη, ζουν σε έναν ονειρώδη παράλληλο κόσμο που μόνο τα ευαίσθητα, αγαθά και χαρισματικά παιδιά μπορούν να προσεγγίσουν.   

Δυστυχώς, η ιστορική περίοδος που διανύουμε είναι δέσμια της επιδερμικής προχειρότητας. Για κάποιον λόγο οι αναζητήσεις –ακόμη και ανθρώπων που εκδηλώνουν ενδιαφέρον για τις τέχνες- σταματούν σε σημεία που είναι συμβατά με τις τρέχουσες τάσεις της μόδας και με τον φευγαλέο συρμό του παρόντος. Συναντώ παιδιά που μου λένε ότι τους αρέσουν οι νουβέλες του Λάβκραφτ. Τους ρωτώ τι άλλο διαβάζουν και μου αραδιάζουν έναν σωρό, μεταγενέστερους του Λάβκραφτ, μέτριους Αμερικανούς γραφιάδες της φανταστικής λογοτεχνίας του τρόμου. Αλλά αγνοούν τον Ε.Τ.Α. Χόφμαν. Τον λογοτέχνη, δηλαδή, που μπορούσε να γράψει λογοτεχνία υποβλητικού τρόμου στο ύφος που υιοθέτησε ο Λάβκραφτ έναν αιώνα πριν τον Λάβκραφτ.

Το ίδιο και στην μουσική. Μιλώ με νέους ακροατές του heavy metal και καταλαβαίνω ότι για αυτούς η μουσική ιστορία ξεκινά κάπου στα 1988-89. Αγνοούν, ενίοτε και απαξιώνουν, το progressive hard rock της δεκαετίας του ’70 (κάποτε ακόμη και το αυθεντικό κλασικό heavy metal). Για να μην έρθω στους πολιτικούς μου συνομιλητές. Αυτή είναι μια ακόμη πιο δυσάρεστη ιστορία. Για τους περισσότερους τα πάντα ξεκινούν την δεκαετία του ’30 και τελειώνουν στην δικτατορία των συνταγματαρχών. Τα προηγούμενα αγνοούνται ή και παραλείπονται.

Τι μας χρειάζονται άραγε ο Φίχτε, ο Μύλλερ, ο Καρλάιλ και ο Ράσκιν όταν έχουμε τον Τραμπ, τον Hollywood Χίτλερ και τους Απριλιανούς; Κατά τον ίδιο τρόπο, τι μας χρειάζονται οι Rainbow, οι Uriah Heep και οι Kansas, όταν έχουμε τους Rotting Christ; Συνακόλουθα, τι αξία έχει η λογοτεχνία του Χόφμαν και των ρομαντικών όταν έχουμε τον εκάστοτε woke fantasy youtuber συγγραφέα; Ο σεβασμός στην ιδέα της συνέχειας και της επιρροής των παραδόσεων που διαθέταμε παλαιότερα οι χεβυμεταλάδες και οι αναγνώστες της λογοτεχνίας του φανταστικού έχει χαθεί. 

Νομίζω ότι είναι πλέον άσκοπο να προσπαθήσει κανείς να εξηγήσει τα ανεξήγητα στις νεότερες γενιές ή σε ανθρώπους που σκέπτονται όπως επιτάσσει ο συρμός της εποχής. Τα κείμενα και οι παραινέσεις μου απευθύνονται στην ίδια την ιστορία. Κάπου, κάπως, σε κάποιον χρόνο, θα βρει τον τρόπο να δικαιώσει τους ρομαντικούς. Είμαι σίγουρος για αυτό.

Ο Χόφμαν υπήρξε ένας εκ των κορυφαίων λογοτεχνών του Ρομαντισμού. Όποιος τον διαβάσει θα έρθει σε επαφή με έναν λογοτέχνη που η πένα του εμπεριείχε τα αρχέτυπα του Λάβκραφτ, της Ρόουλινγκ και πολλών ακόμη σημείων της νεότερης λογοτεχνίας του φανταστικού.

Ο «καρυοθραύστης του Χόφμαν είναι ένα υπέροχο παραμύθι. Κυκλοφορεί αυτή την εποχή από τις εκδόσεις Περισπωμένη, σε μετάφραση της Σοφίας Αυγερινού και περιλαμβάνοντας την ιστορική εικονογράφηση του αρ νουβώ καλλιτέχνη Artus Scheiner. Η τυπογραφική δουλειά του Σωτήρη Φασούλα είναι εκπληκτική. Η συγκεκριμένη έκδοση είναι ένα κομψοτέχνημα και αξίζει την προσοχή μας.

Η υπόθεση του έργου είναι η εξής. Την παραμονή των Χριστουγέννων ενός έτους των αρχών του 19^ου αιώνα, ο Φριτς και η Μαρί, τα παιδιά του ιατρικού συμβούλου της Νυρεμβέργης, περιμένουν στο αρχοντικό τους τον νονό τους, δικαστικό σύμβουλο Ντρόσελμαϊερ. Ο Ντρόσελμαϊερ είναι ένας ηλικιωμένος άντρας με αλλόκοτη εξωτερική εμφάνιση που αρέσκεται να κατασκευάζει μηχανισμούς, παιχνίδια και ρολόγια.

Ο ωρολογοποιός είναι ένας λογοτεχνικός χαρακτήρας που υιοθέτησαν συχνά οι ρομαντικοί ως φορέα μεταφυσικών δυνάμεων. Χόφμαν, Ιούλιος Βερν (Ο Μαστρο-Ζαχαρίας) και άλλοι ρομαντικοί εστίασαν στον «τεχνίτη της εσωτερικότητας», στον «άρχοντα του χρόνου» προκειμένου να εξυφάνουν τις υποθέσεις των γοτθικών τους μυθιστοριών.

Ο νονός καταφτάνει και φέρνει δώρα στα παιδιά. Η μικρή Μαρί παίζει μέχρι τα μεσάνυχτα όταν όλοι οι υπόλοιποι έχουν αποσυρθεί για ύπνο. Και τότε συμβαίνει κάτι απίθανο! Ο Ντρόσελμαϊερ παίρνει την θέση της κουκουβάγιας στο ρολόι του τοίχου και τα παιχνίδια ξυπνούν, αποκτώντας ζωή. Αρχηγός τους είναι ο άσχημος αλλά πολύ συμπαθητικός Καρυοθραύστης. Τα παιχνίδια σχηματίζουν μια στρατιά που μπαίνει στην μάχη εναντίον του επτακέφαλου βασιλιά των ποντικών με τις ορδές των ακολούθων του. Τα ποντίκια νικούν και πριν ολοκληρώσουν τον θρίαμβό τους η Μαρί εκτοξεύει το παπούτσι της εναντίον τους και γλιστράει πάνω στην γυάλινη βιτρίνα των παιχνιδιών της. Τραυματίζεται και λιποθυμά.

Όταν συνέρχεται διαπιστώνει ότι όλοι θεωρούν πως αυτά που τους διηγείται ότι έζησε πριν τραυματιστεί ήταν ένα κακό όνειρο. Όμως ο Ντρόσελμαϊερ απαντά αινιγματικά και κάθε βράδυ αρχίζει να διηγείται τις συνέχειες ενός παραμυθιού που μοιάζει να αποτελεί την ιστορία του κόσμου που ζωντάνεψε μπροστά στα μάτια της Μαρί. Οι αφηγήσεις του νονού περιλαμβάνουν απαντήσεις στα ερωτήματα της Μαρί αναφορικά με τον κόσμο των παιχνιδιών. Ωστόσο μόνο αυτή δείχνει να συνδέει τα νοήματα των λόγων του Ντρόσελμαϊερ ενώ οι υπόλοιποι της οικογένειας απλώς διασκεδάζουν, θεωρώντας ότι αυτό που ακούνε είναι μια μη αληθινή παραμυθία του νονού.

Ο Χόφμαν θολώνει επιτηδευμένα τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, όπως κάνει στα περισσότερα μη γοτθικά διηγήματα φαντασίας που έγραψε. Η Μαρί μπαίνει ξανά στον κόσμο των παιχνιδιών όταν ο Καρυοθραύστης νικάει τον βασιλιά των ποντικών και δίνει τέλος σε μια σύρραξη που είχε ξεκινήσει από την γενιά των προγόνων τους. Ο Καρυοθραύστης δείχνει άσχημος γιατί μια μαγεία του έχει πάρει την ανθρώπινη εμφάνιση. Για να λυθούν τα μάγια πρέπει η αγαπημένη του πριγκίπισσα να τον αγκαλιάσει με όλη την δύναμη της αγάπης της. Μέχρι να συμβεί αυτό, ο Καρυοθραύστης φιλοξενεί την Μαρί στον μαγικό κόσμο των παιχνιδιών, εντός του οποίου ο Χόφμαν απελευθερώνει την επαλαύνουσα φαντασία του και την ασύγκριτη λογοτεχνική του ποιότητα, προσφέροντας στον αναγνώστη εξαιρετικές περιγραφές φανταστικών τοπίων, οι οποίες έχουν αφήσει ανεξίτηλες επιρροές σε συγγραφείς όπως ο Ρόουλινγκ και ο Dahl.  

Για τους ύστατους εναπομείναντες υπερασπιστές της αέναης παιδικότητας, η νουβέλα του Χόφμαν θα αποτελεί, για πολλά ακόμη χρόνια, ένα διαχρονικό χριστουγεννιάτικο ανάγνωσμα. Αν δεν το έχετε διαβάσει, απολαύστε το στην υπέροχη κυκλοφορία των εκδόσεων Περισπωμένη ή και σε άλλες πιο συμβατικές εκδόσεις.